مشهد فاطمه خالانین دامدا قار توكمگی كندیم منامن

**از فواید چاتانگوش (پسته کوهی)چه می دانید؟**

آشنایی با پرخاصیت ترین درخت ناشناخته ی ایران:

آشنایی با چتانگوش ،بنه یا پسته کوهی و فواید آن: (تهیه و تنظیم از:التماس یوسفی منامن)

یکی از درختانی که به وفور در کوهستانهای بخش خورش رستم خلخال(روستای منامن) وجود دارد درخت چتانگوش یا ساقز یابنه یا همان پسته وحشی است . چتانگوش (بنه )دو نوع ریز و درشت دارد . چتانگوش (بنه )ریز که رسیده آن سیز پررنگ است به راحتی زیر دندانها نرم می شود و طعم بسیار خوشمزه ای دارد و کمتر کسی است که از خوردن آن لذت نبرد . دانه درشت بنه(چتانگوش) دارای پوسته ای سفت است و به راحتی زیر دندانها شکسته نمی شود و توصیه می شود آن را با دندان نشکنید که حتما به دندانهای شما آسیب خواهد رسید . درشت بنه را معمولا در هاون می کوبند و سپس آن را در آب حل نموده و از صافی رد می کنند .با عصاره آن اشکنه بنه درست می کنند که بسیار لذیذ و مقوی است . توصیه می کنیم شما هم از این اشکنه بسیار خوشمزه و مقوی میل بفرمائید . بنه (چتانگوش) ریز و درشت بنه هردو به خاطر طبع بسیار گرم برای افرادی که دچار رطوبت بالا در استخوانها می باشند و به درد های ناحیه ساق پا و مفاصل دچار هستند توصیه می شود بخصوص در فصل زمستان مصرف نمایند .

صمغ درخت بنه یک آدامس طبیعی خوش طعم است که دهان را خوشبو و لثه هارا محکم می کند . برای درد دندان مفید است و کمی از آن را روی سوراخ دندان می چسبانند درد آن را تسکین داده و عفونت آن را می کشد .

دیگر خواص دارویی :

(چتانگوش) بنه مدر و قاعده آور است ، برای تقویت نیروی جنسی مفید است و خون بواسیر قطع شده را باز می‌کند ، معده و کلیه را گرم می‌کند ، برای درمان سرفه ، فلج و استسقاء مفید است ، خوردن آن با سرکه برای پاک کردن کبد و رفع سردرد نافع است .

برسی پیوند پسته برروی پسته کوهی یا چتانگوش یا(بنه)

تيره پسته ( Anacardiaceae ):
اين تيره داراي 75 جنس و 600گونه مي باشد.گيا هان اين تيره بصورت درخت يا درختچه بوده و داراي شاخه قابل انعطاف و برگ متناوب بدون اسپيتول ساده يا مركب است .گل آذين آن ها بصورت خوشه يا گرزن متراكم و گلهاي آنها نر و ماده يا هر دو نوع نر و ماده است. حالت اخير در اثر عدم رشد پرچم يا مادگي در گل هاي نر ماده پيش آمده است و سبب گرديده تا گياهان يك پايه يا پلي گام در اين تيره به وجود آيد.كاسه جام گل آنها هر يك مركب ار پنج قطعه مي با شدولي در بين اين گياهان انواعي فاقد جام يا كاسه مي با شند.
پرچم ها به تعداد دو برابر گلبرگ يا معادل تعداد آنها است و در بعضي از گياهان نيز گل ها فقط شامل يك پرچم زايا مي باشد. ميوه آنها بصورت مختلف،خشك و آبدار اغلب شفت يا سته است و معمولأ محتوي يك دانه مي باشد.جنين گياه خميده و درشت مي باشد.
معرفي گونه هاي پسته در ايران
گياه بنه به صورت در ختاني كوچك بوده كه در آسيا و منطقه مديترانه وحتي آمريكا مي رويند. داراي گل هاي ريز مجتمع بصورت خوشه هاي ساده يا مركب اند و گيا هاني دو پايه و فاقد جام مي باشند.گل هاي ماده داراي يك تخمدان و يك تخمك بوده و خامه كوتاه و واحد دارند، اما كلاله منشعب و سه شاخه است و بر طبق رده بندي رشبنگر داراي چهار گونه مي باشد:
چتانگوش یا بنه يا پسته وحشي
P .Atlantica خنجك يا كسور
P.Khinjuk-2 بنه يا چاتلا نقوش P.Mutica -3
پسته :
اهلي P.Vera-4
به منظور شنا خت خصوصيات بنه (پسته وحشي)و پسته اهلي بطور خلاصه به ذكر مشخصات اين دو گونه مي پردازيم.
الف-پسته اهلي (p.vera)
درخت پسته هم در برابر سرماي زمستان هم در برابر گرماي تابستان مقاوم و از 20-درجه تا 40+ درجه سانتي گراد را تحمل مي كند. مناسب ترين خاك براي پسته .خاك لموني شني سبك است كه چون اين درخت داراي ريشه محوري عميق است خاك بايد حداقل2متر عمق داشته باشد و بدليل عميق بودن ريشه درخت پسته در برابركم آبي بسيار مقاوم است .از خصوصيات ديگر اين گياه مقاومت زياد آن در برابر شوري زمين است و بنا به آزمايشات متعددي كه انجام شده اين گياه براي رشد نيازي به نمك ندارد.
ازدياد پسته ار طريق كشت بذر و پيوند زدن بر روي نهال حاصل مي شود عمر اقتصادي درختان پيوندي روي پايه پسته حدود 400 سال است. سن باروري بر حسب رقم همان 5تا 8 سالگي و گياه در سنين 15تا 40 سالگي حداكثر محصول خود را توليد مي كند . از مسايل مهم پسته كاري .سال آوري(باردهي متناوب (bearing alternate مي باشد .مهم ترين مراكز پسته كاري ايران عبارت است از : رفسنجان.قزوين ودامغان در ايران با وجود اينكه ارقام مختلفي از پسته مانند:
كله قوچي.اوحدي.اميري.حسني.شستي و... شناخته شده اند رسم بر اين است كه ميوه اين گياه بر حسب شكل به دو دسته بادامي و فندقي تقسيم كنند كه البته هركدام انواع متفاوت و درجات تجاري مختلف دارند. در امريكا مهم ترين رقم پسته كرمان نام داردكه در اصل از ايران به آنجا برده شده است.در سال هاي اخير به دليل اهميت اقتصادي كه پسته در سطح جهان پيدا كرده است و در زمينه صادرات اين محصول در قسمت هاي عمده اي از استان مبادرت به كشت اين گياه شده است به طوريكه در حال حاضر تقريباً ده درصد از صادرات غير نفتي را به خود اختصاص داده است و نقش استان كرمان در اين خصوص بسيار بارز است.
ب:پسته وحشي(چتانگوش) يا بنه (P.Atlantica)
بنه درختي است با ارتفاع7متر با تاج بزرگ وگرد كه در ارتفاع 1800تا2600متري مي رويد.پوست تنه آن صاف ونسبتاً تيره رنگ است. برگ هاي آن شانه اي فرد.2تا5 جفت برگچه تخم مرغي كشيده باحواشي مژه دار است، برگچه ها داراي 5/2تا 8 سانتي متر طول و7/0تا 2 سانتي متر پهنا مي باشند .گل آذين خوشه اي بازو ميوه شفتي وپريكارپ است. ميوه معطر ودانه آن روغني و تنه داراي سقز است.مهم ترين خصوصيات كليدي متمايز كننده اين گونه از ساير گونه هاي ديگر اين است كه محور اصلي برگ در بخش مياني بصورت نا مشخصي داراي باله بوده و يا حداقل داراي لبه مي باشد.اين گونه داراي انتشارجغرافياي وسيعي در ایران بوده و بدليل ارزش اقتصادي ميوه و سقز داراي اهميت بسيار مي باشد و پراكندگي آن در بیشتر مناطق مثل خلخال(روستای منامن) کردستان و فارس وکرمان و...................ديده مي شود.
اگر به طور متوسط هر درخت بنه در سال ده كيلوگرم ميوه توليد كند و تعداد اصله درخت در هر هكتار 20 عدد در نظر گرفته شود وقيمت هر كيلو گرم بنه را6000 ريال در نظر بگيريم. حساب کنید ببینید باچم چه کار کرده اند.

پسته کوهی در زبان ترکی چتانگوش وبَنِه (به گویش محلی لارستانی و بستکی:( بُّـه )، کردی: داره بن، برخی مناطق کردنشین دیگر آن را ون می‌خوانند.)درختی است کهن سال وبا عمر طولانی که در برخی موارد به ۳۰۰ سال هم می‌رسد به ارتفاع قریب به ۵ متر که در برخی مناطق کوهستانی ایران یافت می‏شود.شاخه‌های این درخت سفید کمی مایل به خاکستری است. این درخت نیز مانند سایر درخت‌های کوهستان مانند: کُنار، کُور وسمر، کِرت، کُوهِنگ، سَلَم وغیره، در زمان قدیم مردمان کوخرد از هیزم این درختان برای پخت و پز در مناطق مختلف کوه کم وبیش یافت می‌شود، اما بیشتر در قله‌های پرارتفاع، پرتگاها، نرگ‌ها و سرگردها ومناطق دور دست کوهستانی می‌روید.

نام علمی آن Pistacia atlantica می‌باشد که یکی از وایته‌های مهم آن Pistacia atlantica var.kurdica یا همان «ون» است.ارتفاعش تا ۷ یا ۹ متر نیز رسیده‌است در بعضی از مناطق کوهستانی ایران مانند خلخال (روستای منامن) به آن چتانگوش وکردستان ایران به میوه آن «قزوان» می‌گویند که برای خوشبو کردن دوغ و روغن حیوانی و همچنین در درست کردن ترشی استفاده می‌کنند . درخت بنه منبع تولید شیره سقز است.سقز که در گویش ترکی ساقز و کردی به آن (بنِشت) گفته می‌شود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود . ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد . بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود . اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در خلخال وکلا ایران موجود نیست اما تعداد آنها بیشترتخمین زده شده‌است . به طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز بدست می‌آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود .در روستای منامن خلخال درخت چتانگوش یا بنه اغلب بصورت توده‌های مخلوط با درختان بلوط مشاهده می‌شود .

محتویات:

مقاومت با کم آبی

این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه چندان سرد می‌روید و امروزه در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد.به این درخت پسته وحشی نیز گفته می‌شود.

بهره برداری(سقزگیری) با شیوه‌ای سنتی و به روش زیر انجام می‏گیرد :

ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل ۳۰ سانتیمتر را انتخاب کرده و با تیشه زخم‌هایی به اندازه ۵ سانتیمتر و عمق ۱ سانتیمتر به حالت زیگزاگی و با فاصله ۲۰ سانتیمتر از همدیگر را روی تنه درخت ایجاد می‌کنند . تعداد زخمهای ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتر از ۲۵ زخمه باشد چون در اینصورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد آمده و باعث خشک شدن تدریجی آن می‌شود . اگر چه اغلب مشاهده می‌شود که گاه تا ۷۰ زخمه نیز بر یک درخت زده شده‌است . همچنین زخم‌ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود و از زخمه زدن بر شاخه‌های فرعی درخت اجتناب کرد.بعد از ایجاد زخمها، با خاک رس کاسه‌های گلی کوچکی درست کرده (که در زبان کردی به این کاسه‌ها کوجیره گفته می‌شود) و در زیر زخمهای ایجاد شده بر روی درخت نصب می‏کنند . خاک رس بعلت خاصیت چسبندگی فراوان مناسبترین خاک برای درست کردن کاسه‌های گلی است . ورز دادن گل برای تهیه کاسه نیز بسیار مهم است چون اگر گل تهیه شده خوب ورز داده نشده باشد، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک خورده و از درخت جدا می‌شود .بعد از این مرحله می‌بایست چند هفته صبر کرد تا شیره درختان به داخل کاسه‌ها تراوش کرده و کاسه‌ها پر از شیره شود .بعد از پر شدن کاسه‌ها از شیره، که بسته به شرایط آب و هوایی منطقه ممکن است ۳ الی ۵ هفته طول بکشد، اقدام به جمع آوری کاسه‌ها می‌نمایند . جمع آوری کاسه‌ها در صبح زود و از موقع طلوع آفتاب شروع شده و تا هنگامی که هوا هنوز خنک است ادامه می‌یابد چون با گرم شدن هوا شیره سقز (که در این مرحله به شیره بنیشته تال گفته می‌شود) رقیق و چسبنده شده و جمع آوری آن ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت .

بهتر است بعد از جمع آوری محل زخمها را با گل پوشانده شود تا با این کار درخت از ابتلا به آفات در امان بوده و درمان زخمهای آن با سرعت بیشتری انجام پذیرد . همچنین بر روی زخمی که ایجاد شده تا چند سال بعد از آن که زخم کاملاً ترمیم شود، نباید زخم جدیدی ایجاد کرد .

پس از جمع آوری کاسه‌ها در حالی که شیره بعلت خنکی هوا سفت شده‌است و حالتی مانند خمیر نان دارد، اقدام به جدا سازی شیره از کاسه‌ها می‌نمایند . بدین ترتیب که انگشت اشاره را با روغن محلی چرب نموده و آن را در شیره فرو برده و با یک حرکت سریع شیره را از کاسه گلی جدا می‌نمایند .

چون شیره خام بسیار رقیق بوده و حمل آن مشکلاتی را به همراه دارد، اغلب بعد از جمع آوری، شیره‌ها را در ظرف‌های حلب می‌ریزند و پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب، آن را می‌جوشانند که با اینکار شیره، غلیظ شده و ناخالصی‌هایی مانند سنگریزه، گرد و خاک، برگ و ... که در هنگام جمع آوری شیره به آن چسبیده‌است، جدا می‌شود . پس از پایان یافتن عمل جوشاندن، شیره‌ها را در داخل کیسه‌هایی که از پارچه مخصوص درست شده‌است می‌ریزند و در آب سرد می‌گذارند تا کاملاً سفت شود و حمل و نقل آن با راحتی بیشتری صورت پذیرد

به این ترتیب کار بهره برداری از درختان پایان یافته و سقز سفید صادراتی بدست می‌آید .

کلیه مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می‌گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می‌دهند .

متاسفانه جنگلهای چتانگوش منطقه منامن خلخال اغلب بدلیل بهره برداریهای بی رویه و همچنین بهره برداری در سالهای خشک (که درخت نیاز به استراحت دارد)، صدمات جبران ناپذیری دیده‌اند که امید است با افزایش آگهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره برداری، این گونه باارزش حفظ شده، و از نابودی آنها جلوگیری گردد .

علاوه بر این می‌توان با استقرار صنایع تبدیلی در منطقه، از صادر شدن این محصول بسیار پرارزش بصورت خام جلوگیری کرده و از آن استفاده‌های بهینه‌ای را بعمل آورد .

ازکاربردهای درخت چتانگوش منبع تولید شیره سقز است . سقز صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود . ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد . بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود . اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در بانه موجود نیست اما تعداد آنها بین ۱۰ تا ۲۰ هزار اصله تخمین زده شده‌است . به طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز بدست می‌آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود . قیمت هر کیلو سقز تولید شده بین ۳۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ هزار تومان متغیر است .

میوه درخت چتانگوش( بِنِه):

میوه این درخت هم‌زمان با رسیدن ثمر نخل خرما «زامردان» میوه اش می‌رسد وقابل مصرف است.نوع نارس این میوه که به صورت خام و بدون نیاز به شکستن پوسته(قبل از سخت شدن پوسته) خورده می‌شود،چتانگوش سبز یا بنه‌چه یا به گویش محلی در منطقه سروستان بنه‌شه خوانده می‌شود. میوه درخت چتانگوش (بـنـِه) ریز و مُدَوَر «گِرد» و کُورَوی مانند وبه رنگ سبز تیره‌است. البته نوع دیگر نیز هست که کمی ریزتر است و به نام «کِهُن» معروف است. مغز میوه بنه به پسته شبیه ولی بسیار کوچک‌تر است. به دلیل سخت بودن پوست دانه آن، در شرایط عادی نمی‌توان با کاشت آن نهال تولید کرد بلکه دانه آن پس از چند سال ماندن در محیط و سایش پوسته یا ترک خوردن در یخبندان در بهار جوانه می‌زند. میوه اش ترش مزه و برنگ سبز تیره‌است.

جای رشد در ایران :

منطقه خلخال ( روستای منامن)اقلیم کردستان ایران- کرمان- زاگرس (استان فارس)

استفاده خوراکی :

در مناطقی از ایران مغز میوه چتانگوش(بنه) رسیده را در پس از آسیاب یا له کردن در آب جوش ریخته و غذایی به نام آب‌بنه با آن درست می‌کنند.بنه از حبوبات بسیار گرم محسوب می‌شود و به خاطر روغنی بودن، این دانهچربی و البته انرژی بسیاری در خود دارد.(چتانگوش شورباسی).

تهیه وتنظیم:التماس یوسفی منامن

نه گوزه ل باغلاری وار،داغلاری وارکندیمیزین .پخش ائدوبدور وطنه میوه نی ،گویچک مانامون

آناتک باغرنا باسمش منی، گویچک مانامون
منه تعلیم ائلیوب هرنه نی، گویچک مانامون
نه گوزه ل باغلاری وار،داغلاری وارکندیمیزین

پخش ائدوبدور وطنه میوه نی ،گویچک مانامون
آی گوزه ل کندیمیزه گول بالا،سس وئرسسی نه
ائله،چوخداندکی سسلرسنی گویچک مانامون
قهرمان یوردودو کندیم اونوآبادائلیه ک
آدی آباد ائلیوب اولکه نی ،گویچک مانامون

اسلایدر

بازی های محلی روستاي منامن

نه گوزه ل باغلاری وار،داغلاری وارکندیمیزین .پخش ائدوبدور وطنه میوه نی ،گویچک مانامون